W przypadku podejmowania zachowań kompulsywnych szczególną rolę przypisuje się właściwościom podmiotowym jednostki, a przede wszystkim jej cechom osobowości.
Zarówno jak w przypadku uzależnień związanych z zażywaniem substancji psychoaktywnych, tak samo rozwój wszelkich zachowań kompulsywnych polegających na wykonywaniu określonych czynności jest efektem wzajemnych oddziaływań różnorodnych czynników (biologicznych, społeczno-kulturowych oraz psychologicznych).
Z dotychczas przeprowadzonych badań nad związkiem między osobowością a kompulsywnym trenowaniem wskazano u osób ćwiczących kompulsywnie (w porównaniu z ćwiczącymi racjonalnie) na wyższe nasilenie takich cech jak narcyzm, potrzeba osiągnięć i niezależności, społeczne wycofanie, preferowanie prywatności, ekscentryzm, niskie poczucie własnej wartości, pobudliwość, drażliwość.
Jednak wszystkie te badania przeprowadzono z udziałem osób biegających. W związku z czym pewne cechy na które wskazano mogą ściśle wiązać się ze specyfiką tego rodzaju aktywności sportowej. O ile takie właściwości jak preferowanie prywatności, społeczne wycofanie wydają się być możliwymi osobowościowymi predykatorami kompulsywnego biegania ze względu na charakter tej aktywności, to w przypadku sportów opartych na kontaktach z innymi ludźmi rodzi się pytanie o ich adekwatność. Dowodem tego są badania, które wykazały, że jednym z motywów angażowania się w trening wśród osób uzależnionych jest możliwość uczestnictwa w interakcjach społecznych w trakcie ćwiczenia. Dodatkowo wykazano, że osoby uzależnione od ćwiczeń są bardziej ekstrawertywne w porównaniu z osobami nieuprawiającymi żadnych sportów (przy czym nie można uznać ekstrawersji za czynnik sprzyjający rozwojowi uzależnienia, ponieważ nie ma istotnych różnić w zakresie tej cechy między osobami uzależnionymi a ćwiczącymi nieuzależnionymi) Ponadto kompulsywni biegacze są opisywani jako osoby, które charakteryzuje duża potrzeba perfekcjonizmu oraz pragnienie trzymania kontroli nad własnym ciałem i życiem.
Intensywny trening fizyczny w sposób oczywisty wiąże się z dużym ryzykiem dla zdrowia – zwłaszcza w przypadku sportów walki oraz sportów siłowych.
W chwili kiedy sposób realizacji tej aktywności zaczyna przyjmować charakter kompulsywny ryzyko to zaczyna wzrastać, ponieważ wiąże się to ze zwiększoną ekstremalnością, intensywnością, częstotliwością oraz często z zaburzeniami odżywiania. A zatem wydaję się, że angażowanie się w tego typu zachowania wymaga akceptacji wiążącego się z nim dużego ryzyka.
Ludzie podejmują ryzyko nie tylko dlatego, że istnieje taka konieczność. Bardzo często zachowania ryzykowane odbierane są jako przyjemność, która polega na sprawdzaniu samego siebie, swoich możliwości, na zdobywaniu tego, co dla innych jest nieosiągalne, czy wreszcie na dostarczaniu sobie pozytywnych, przyjemnych emocji.
W tym sensie, podejmowane ryzyko jest środkiem dostarczającym silne, pobudzające wrażenia. Są osoby dla których dążenie do ciągłego dostarczania sobie intensywnej stymulacji jest sposobem na życie Badacze zajmujący się różnicami indywidualnymi w skłonnościach do podejmowania ryzyka, sądzą, że u źródeł zachowań ukierunkowanych na poszukiwanie wrażeń istnieją specyficzne cechy osobowości. Przykładem takiej cechy jest poszukiwanie wrażeń (ang. sensation seeking).
Sformułowano teorię osobowości, która skupia się na wyjaśnieniu i opisie wszelkich mechanizmów potrzeby stymulacji, która nosi nazwę teorii poszukiwania wrażeń. W początkowym etapie badań prowadzonych nad potrzebą przeżywania wrażeń, istniał pogląd, że jedną z przyczyn angażowania się przez poszukiwaczy wrażeń w ryzykowne działania jest potrzeba podniesienia zbyt niskiego poziomu pobudzenia organizmu. Koncepcję tą wkrótce zmieniono po przeprowadzonym eksperymencie. Wysnuto wówczas wniosek, że osoby charakteryzujące się poszukiwaniem wrażeń podejmują ryzykowne zachowania, na przykład takie jak zażywanie narkotyków lub sporty ekstremalne z powodu chęci doświadczenia czegoś ekscytującego lub niezwykłego, a nie potrzeby podniesienia niskiego poziomu pobudzenia organizmu - jak wcześniej sądzono. Poszukiwanie wrażeń zdefiniowano jako „cechę określoną przez poszukiwanie różnorodnych, nowych, złożonych i intensywnych doznań i doświadczeń oraz przez gotowość podejmowania fizycznego, społecznego, prawnego i finansowego ryzyka w celu dostarczenia sobie tych doświadczeń”. Zatem z cytowanej wyżej definicji wynika oczywisty związek między poszukiwaniem wrażeń a tendencją do podejmowania zachowań ryzykownych oraz to, że zachowania te są efektem dążenia człowieka do przeżywania intensywnych, przyjemnych doznań emocjonalnych i fizjologicznych. W kontekście zachowań nałogowych, upatrywano związku między poszukiwaniem wrażeń a uzależnieniem od hazardu.
W oparciu o teorie poszukiwania wrażeń skonstruowany został kwestionariusz służący do pomiaru tej cechy. Badając konstrukcję kwestionariusza wykazano, że poszukiwanie wrażeń nie jest cechą jednorodną. Po przeprowadzeniu analizy czynnikowej wyłoniono cztery oddzielne podwymiary, na które składają się: poszukiwanie doznań zmysłowych (ang. experience seeking; ES), poszukiwanie przygód i grozy (ang. thrill and adventure seeking; TAS), wrażliwość na nudę (ang. boredom susceptibility; BS) oraz rozhamowanie (ang. disinhibition; Dis). Wymiar ES mierzy skłonność człowieka do podejmowania działań bogatych w intensywne doznania zmysłowe, na przykład zażywanie narkotyków. Skala TAS odnosi się do skłonności człowieka do poszukiwania stymulacji w działaniach fizycznych stanowiących zagrożenie dla życia, na przykład w ekstremalnych sportach. Wymiar BS opisuje tendencję do wprowadzania nowości i zmian oraz unikania czynności monotonnych i powtarzalnych. Skala Dis odzwierciedla skłonność do angażowania się w działania o charakterze hedonistycznym, które dostarczają przyjemność, na przykład nadużywanie alkoholu lub przelotne związki seksualne. Wszystkie te wymiary poszukiwania wrażeń korelują z angażowaniem się w różne rodzaje ryzyka. Osoby, które osiągają ponadprzeciętne wyniki w wymiarze TAS w większym stopniu będą skłonne narażać się na niebezpieczeństwa o charakterze fizycznym (w znaczeniu intensywnego pobudzenia fizjologicznego), natomiast osoby, które charakteryzują wysokie wyniki w skali ES bądź Dis, będą dążyć do dostarczania sobie przyjemności w ryzyku zapewniającym intensywne doznania emocjonalne.
Przeprowadzając wiele badań empirycznych, analizowano nie tylko behawioralne korelaty cechy jaką jest poszukiwanie wrażeń, ale również podstawy biologiczne. Dowiedziono, że poszukiwanie wrażeń jest w dużym stopniu zdeterminowane genetycznie.
Odpowiednikiem cechy jaką jest poszukiwanie wrażeń jest wymiar temperamentu nazwany „poszukiwanie nowości” (ang. seeking novelty) wyróżniony w psychobiologicznej koncepcji osobowości Roberta Cloningera. Koncepcja ta zakłada istnienie genetycznie uwarunkowanych tendencji do podejmowania zachowań eksploracyjnych, prowadzących do unikania kary i dostarczających nagród. Trzon tej koncepcji opiera się na założeniu, iż ekspresja określonych cech osobowości zależy od działania systemu neurotransmiterów, które kontrolowane są genetycznie. Na osobowość składają się genetycznie uwarunkowany temperament oraz środowiskowo zdeterminowany charakter. Spośród wymiarów opisujących temperament, w modelu tym wyróżnia się: wymienione wcześniej poszukiwanie nowości – wymiar ten opisuje tendencję do aktywnego reagowania na nowe bodźce oraz zwiększonego zapotrzebowania na stymulacje (ang. Novelty seeking), unikanie szkody – jest to skłonność do przerywania działań w reakcji na bodźce negatywne (ang. Harm avoidance), uzależnienie od nagrody - tendencja do kontynuowania zachowania w reakcji na pozytywne wzmocnienia (ang. Reward dependence) oraz wytrwałość – wiąże się z automotywacją i oznacza umiejętność samodzielnego podtrzymywania danego rodzaju aktywności, (ang. Persistence). Natomiast na charakter w tym modelu składają się następujące trzy wymiary: samokierowanie – (ang. Self-directednes), skłonność do współpracy – (ang. Cooperativeness) i auto-transcendencja – (ang. Self-transcendence), czyli „zdolność oderwania się od własnej osoby”.
W swojej teorii Cloninger wyróżnia trzy z czterech opisanych wymiarów temperamentu, które posiadają dokładnie zdefiniowane biologiczne podłoże: PN – wiąże się z układem dopaminergicznym. Zakłada się, że osoby, które charakteryzuje deficyt dopaminy poszukują nowych, intensywnych doznań, aby zwiększyć jej produkcję ; US – u podłoża tego wymiaru leży układ serotoninergiczny; ZN – łączy się z układem noradrenergicznym. Na podstawie tego modelu powstał kwestionariusz TCI (Temperament and Charakter Inventory)
Wyniki badań z wykorzystaniem TCI potwierdzają jego predykcyjne możliwości między innymi w
zakresie uzależnień. Zatem cechy temperamentu mogą stanowić czynnik ryzyka w
kształtowaniu się uzależnień. Badania dostarczyły danych
wskazujących, że osoby zidentyfikowane jako uzależnione od Internetu, w
porównaniu z korzystającymi z niego w sposób zdrowy, uzyskiwały wyższe
wyniki w wymiarze „poszukiwanie
nowości”. Z kolei w przypadku pracoholizmu predyktorami okazały się "unikanie
szkody i wytrzymałość".
autor:
Kacper Mielnik "Intensywny trening fizyczny - między zdrowiem a nałogiem" 2010
opracowanie na potrzeby bloga: Janusz Janowski
źródła:
Basson, C.J. (2001). Personality and behaviour associated with excessive dependence on exercise: Some reflections from research. South African Journal of Psychology.
Hornowska, E. (2003). Temperamentalne uwarunkowania zachowania. Badania z wykorzystaniem kwestionariusza TCI R.C. Cloningera.
Hornowska, E., Paluchowski, W.J. (2007). Praca - skrywana obsesja. Wyniki badań nad zjawiskiem pracoholizmu.
Terry, A, Szabo, A. I Griffiths M. (2004). The exercise addiction inventory: A new brief screening tool. Addiction Research and Theory.
Zaleśkiewicz, T. (2005). Przyjemność czy konieczność. Psychologia spostrzegania i podejmowania ryzyka.